Ebola virisi bana

Ebola ye farigan jugumanba ye min bɛ sɔrɔ banakisɛ fɛ, jolibɔn bɛ a sen kɔrɔ (joli bɛ bɔ banabagatɔ fari la). A bɛ sɔrɔ banabagatɔ joli walima a farilaji fɛ, walima fɛn wɛrɛw fɛ banakisɛ bɛ minnu na. A bɛ se ka denbaya kuturu bɛɛ faga. Tuma dɔw la, a daminɛ na a ni bana wɛrɛw bɔlen don."^[1]

Ebola wirisi bana (EVD), Ebola jolibɔn farigan (EHF), walima Ebola kumasurunya la ye bana ye min bɛ hadamaden ni gɔnw minɛ ka sabu kɛ ebolawirisi ye. A taamasɛnw bɛ daminɛ k'a ta tile 2 fo dɔgɔkun 3 i magalɛn kɔ banakisɛ la, ni farigan, kandimi, faridimi ani kungolodimi. O kɔfɛ, a bɛna ni fɔɔnɔ ni fariɲɛɲɛ ye, ani biɲɛ ni kɔmɔkili ka baara dɔgɔyali. O tuma sa, ebolatɔw bɛ jolibɔn farikolo fɛ.

Banakisɛ bɛ sɔrɔ ni magali bɛgan ebolatɔ joli walima a farilajiw la. Ɲininiw ma a sabati ko bana bɛ se ka yɛlɛma fiɲɛ fɛ. Sɔmikɛlen don ko banakisɛ bɛ jirila tonsow fɛ, hali n'a y'a sɔrɔ bana in tɛ fɛn tiɲɛ u ye. Ni mɔgɔ kelen ye bana sɔrɔ, o bɛ se k'a yɛlɛma mɔgɔ wɛrɛ fɛ. Ebolatɔ cɛmanw minnu kɛnɛyara bɛ se ka bana yɛlɛma lawaji fɛ fo k ase kalo fila ma. Walasa ka ebola sidɔn, sɛgɛsɛgɛliw bɛkɛ k'a danfara ka bɔ ani banaw la minnu bɛ a la i n'a fɔ sumaya, kunfilanitu, jolibɔnfariganw.

Banakunbɛn bɛ talikɛ bana kana se ka yɛlɛma ka bɔ bɛgan ka se hamadɛn ma, ni bɛganw kɔlɔsili ye ani ka bɛgan ebolatɔ faga ka u suu latunu kɛcɛgo ɲuman na. Ka sogo tobi kosɛbɛ, ka tangalan finiw don sogotigɛ waati ye dɛmɛn walɛ dɔw ye, ani tigɛkoli ni i gɛrɛla ebolatɔ la. Kana maga ebolatɔ farilaji walima a ka finiw la.

Fura jɔnjɔn tɛ ebola la fɔlɔ. Banabatɔw bɛ furakɛ ni farilaji nɔrɔbilali ye da walima jolisira fɛ. Ebola ka mɔgɔ fagata hakɛ ka ca min bɛ se 50 kase 90 ma kɛmɛ kɛmɛ sarada. Ebola banakisɛ yera fɔlɔ Sudan (bi Worodugu Sudan) ani Bɛjɛfanga Kongo Jamana (fɔlɔ Zayiri). Ebola banabɔ jateminɛra Farafina Sahara-duguma tuuma jamanaw la. Kaata san 1976 tuma min bana in yera kabila san 2013 la, Jiɲɛ Kɛnɛya Jɛkulu ye a jira dantigɛsɛbɛn ko ebola ye mɔgɔ 1716 minɔ. A banabɔba kɛra min bɛ sɛnna Farafina Tilebifɛ san 2014 kɔnɔ Gine, Seraliyɔn, Liberiya ani Nijeriya. Kɔsan ina, ebolatɔ fɔlɔ yɛra Mali la min ye san-fila den ni a mɔmuso bɔra Kisidugu Gine kana Mali la wa den yɛrɛ taɲara ka bɛ ni Mali Kɛnɛya Minisiriso ka laseli ye. Laɲiniw bɛ sɛnna jiɲɛ kɔnɔ walasa ka boloci sɔrɔ bana in na.

Taamasɛnw[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Ebola bɛ daminɛ inafo mura jate sɛgɛn, farigan, kungolodimi, kolokundimi, faridimi ani kɔnɔdimi bɛ a kɔrɔ. Okɔfɛ fɔɔnɔ, kɔnɔboli, dagoya bɛna. Taamasɛnw minu man ca o ye kandimi, disidimi, ɲegetu, nilakilidegun ani fɛnkununi gɛlɛya.

A jateminɛra ebolatɔ kaata 40 fo 50 kɛmɛ kɛmɛ sarada joli bɛbɔ u ka jolidaw ani nogosira, nuun, ɲafɛla ani ɲintaran fɛ. Jolibɔn bɛ daminɛ tile 5 kase tile 7 ma bana yelen kɔ, ɲɛbilen ani fɔɔnɔ bɛ sɔrɔ ka na. Ni banabatɔ ma kɛnɛya tile 7 kase 16 kɔnɔ, saya bɛ a sɔrɔ.

Bana sabuw[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Banakisɛ naani bɛna ni ebola ye: Bundibugyo banakisɛ (BDBV), Sudan banakisɛ (SUDV), Tayi Tuu banakisɛ (TAFV) ani Ebola banakisɛ (EBOV) min dɔnɛn ko Zayiri Ebola banakisɛ.

Banayɛlɛmali[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Bana bɛ yɛlɛma ni magali banabatɔ joli, farilajiw la ani ebolatɔ suu ni minanw la banakisɛ sɛra minu ma inafɔ miseli ani sɔgɔlibiɲɛw. Mɔgɔ fanba minu ye ebola sɔrɔ Gine san 2014, kɛra ladala suudon sɛnfɛ.

Bana makɛyɔrɔ[yɛlɛma | modifier le wikicode]

A bisikiyalɛn ko tonsow ye bana jatigi ye ani jiri ni kɔnɔ dɔw. Tonso sugu saba jatelen inafɔ bana jatigiw.

A jirala ko ebola bɛ wulu, lɛɛ ani gɔn minɛ.

Banakunbɛn[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Bana sɔrɔ ka teli banabatɔladonna fɛ. Ola a ɲininɛ ka ebolatɔ mabɔ u damana, ka minanw ani dugumala bɛrɛsunuya ani ka tangalan finiw ni nuudatugunw, bolocoronw ni filɛlanw don. Maga kana cogosila ebolatɔ suu la.

Walasa ka dansigi bana carini na, Jiɲɛ Kɛnɛya Jɛkulu ye a laɲini ka sigidamɔgɔw kunnafoni bana sɔrɔcogow kan ani ka yɛrɛtagan walew boloda, ni tigɛkoli waati bɛɛ ni ji ni safunɛ ye. Ebolatɔ suukoli ni kasankeli ka dabila walima ka yɛlɛma don la. Kɛnɛyatigilamɔgɔ kɛrɛnkɛrɛnnew de ka kan ka ebolatɔ suu sutara.

Ebola banakisɛ bɛ silatunu tafunteni na min bɛ se bɛrɛ 60 kɛmɛgaradi sanga 30 kase 60 kɔnɔ walima ka ji wili fayifayi sanga 5. Zaweliji ni yɔrɔsaniya basiw bɛ ebola banakisɛ faga.

Mabɔli[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Dan bɛ kari bana la ni banabatɔw bilali yɔrɔ kɛrɛnkɛrɛnnen la u dama. Fanga bɛ yɔrɔ labɛn banabatɔw kama.

Furakɛli[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Fura jɔnjɔn tɛ ebola. Furakɛli bɛ kɛ ka banabatɔ dɛmɛn ka farilaji nɔrɔbila. Ameriki Balo ani Fura Cakɛda (FDA) ye fura fila yamaruya (Zmapp ani TKM-Ebola) ka ebolatɔ furakɛ ni san 2014 la. Favipirar fana ye ebola fura ye min yamaruyara Yapaani fɛ.