Aller au contenu

Risila

Wikipedia, ɔnsikopedi hɔrɔn ka nyɛ
Российская Федерация
Rossíyskaya Federátsiya
Risila Kurufa

Risila, Irisijamana (Risikan: Россия, Rossiya) walima Risila Kurufa (Risikan: Российская Федерация, Rossiyskaya Federatsiya) ye jamana fensenenba ye min lasamanen kɔrɔnfɛ Erasia kan. Semi-jamanatigiya fasojamana don min lakafolen kurufa 83 la. Risila bɛ danbɔ ni jamana nataw ye (ka jigin ka ta kɔrɔntlebi kataa worodugukɔrɔn): Norwij, Finland, Estonia, Latvia, Lituania, Poland, Belarus, Ukrain, Gorgia, Azerbaijan, Kazakstan, China, Mongolia ani Saheli Kore a ka surun Kelenyalen Jamanaw (US) la Alaska fan fɛ, a bɛ danbɔ tugun ni Worodugu Kore, Swedi, ani Zapan. A bɛ danbɔ ni Artik Geji, Pasifik Geji, Kaspian Ji, Baltik Ji ani Ji Fin.

Ni bamɛtri/Kilomɛtri kɛnɛ 17075400, Risila ye dunia jamanaw labonba ye, a fensɛnen ka ca ni dugukolo tlashegin ye; a jamanaden jate ye mɔgɔ miliyon 142, a bɛ jɔyɔrɔ kɔnɔtɔnan na jamanaden caya taboloma. A kɛnbɛ ka kɔrɔn Asia caman ta ani 40% (biinaani kɛmɛsarada) Eropa la, wati yɔrɔ 11 b'a kɔnɔ; lamini ani dugukolo kɛcogo suguya caman. Risila ye dunia dugujukɔrɔ nafolo ani wuyen lasagoyɔrɔ ba ye, a jatelen wuyen fangatigiba ye. Dunia tufinw lasagoba jamana don a dalaw bɛ talikɛ masurunyala dunia ji duman tlanaani la.

San kɛmɛda 7nan-9nan na, kɔrɔnfɛ Slawi kabilaw sigira yan, u yɔrɔ dɔ bɔra bi Ukraine jamana na ka taa bi Irisi tlebi fan fɛ. Moyen Âge waatiw la, jamana fla bɛɛ ka dugukolow tùn ye jamana kelen 'kɔnɔ, min faaba tùn ye Kiev ye. San kɛmɛ 12nan na, Kievan Rus y’a daminɛ ka faranfasi ka kɛ masakɛw ye minnu tɛ kelen ye.San kɛmɛda 12nan na, Yuri Drohoruky, Kiev masakɛ Volodymyr Monomakh denkɛ 6nan, ma masasigilan ta, o de kama a y’a daminɛ ka dugukolow minɛ worodugu-kɔrɔn fɛ.

O cogo la, san kɛmɛ 12nan cɛmancɛ la, Slawi kabilaw y’u yɛrɛ sɔrɔ cɛmancɛ dugukolow kan bi Irisi jamana yɔrɔ dɔw. Sani u ka na, kabila minnu tun ka surun bi Finlandew la, olu tun sigilen bɛ Moskow dugu yɔrɔ la, Dolgoruky ye min sigi senkan iko sigiyɔrɔ fitinin. Kɛlɛ dɔ daminɛna Vladimir-Suzdal Mansamara (bi Cɛma Risi jamana) ani Kiev cɛ, min kɛra sababu ye k’a faranfasi ka bɔ Kievan Rus la san 1169 la [1]

Muscovite jamana, Risi tariku dusukun

Batu ka binkanni kɔfɛ san 1240, worodugu masakɛw ɲɛmaa, Alexander Nevsky, kɛra Batu denkɛ minɛlen ye, ani Alexander ka sendon kɛlɛ la Horde fan fɛ, o kɛra sababu ye a denkɛ Daniil min si tun ye san 16 ye, o kɛra Moskow masakɛ fɔlɔ ye, o kɛra sababu ye ka bi Irisi jamana yiriwa. Duguba wɛrɛ min tun bɛ cɛmancɛla waatiw la bi Irisi jamana na, o tun ye Veliky Novgorod ye, min tun bɛ kɛlɛ la tuma bɛɛ ni Moskow ye ani a minɛna Moskow fɛ san 1478 dɔrɔn.

Ukrayina ni Belarus jamana nataw labanna ka faranfasi ka bɔ Irisi nata la san kɛmɛda 14nan na, ka kɛ Litwanie Duchy belebele dɔ ye (fo ka se san kɛmɛda 18nan ma, nin jamana fila in tun bɛ ɲɔgɔn fɛ, ani Ukraine ni Belarus kanw daɲɛw bɛ bɛn ɲɔgɔn ma hali sisan ni 84%).

San kɛmɛda 15nan laban na, Sanu kulu tun farala ɲɔgɔn kan ka kɛ Crimea Khanate, Astrakhan ani Kazan Khanate ye, ani Muscovite jamana, min ye binkanni kɛlɛw kɛ ka taa a fɛ, kɛrɛnkɛrɛnnenya la Litwanie Duchy belebele kama.

Kɛlɛw tun bɛ kɛ tuma caman na walasa ka Smolensk mara. Risi jamanadenw bɔra kɔrɔn Slawi kabilaw la ani u sigira senkan iko jamana yɛrɛmahɔrɔnyalen Muscovite waati la san kɛmɛda 16nan na[2][3][4][5].

San kɛmɛda 15nan ni 16nan na, Ukrainekaw ka mɔgɔba dɔ sigira senkan - Zaporizhian Cossacks, kɛlɛcɛw minnu ye jamana lafasa ka bɔ sigiɲɔgɔnw ka binkanniw na.

sold the serfs, ja min bɛ Irisi jamana ka ɲɛnamaya san kɛmɛ caman kow ɲɛfɔ.

Bi Risikaw nana Ukraine jamanaw la san kɛmɛda 17nan na, ani Ukraine ka kɛlɛ senfɛ a ka yɛrɛmahɔrɔnya kama san 1648-1654 ani a ka kɛlɛ la Pologne ka binkanniw ma Bohdan Khmelnytsky ka ɲɛmɔgɔya kɔrɔ, bɛnkan dɔ kɛra ni Irisi ye san 1654.

Ukrainekaw tun ma jate u ka jamanadenw cɛma foroba la ani u tun bɛ ci tuma bɛɛ ka taa baara jagoyalenw na Irisi jamana kɔnɔna na, o kɛra bɛnkan tiɲɛni ye san 1654. (Ukrainekaw 10.000 sara saniyabaliya kosɔn Ladoga kanal jɔli senfɛ). O kɛra sababu ye ka Hetman Ivan Mazepa ka wuli san 1708, min ye jɛɲɔgɔnya tiɲɛ ni Irisi ye ani a tun b’a fɛ ka don Suwɛdi ka lakanani kɔrɔ[6].

San 1775, Irisi ye Ukraine Cossacks ani u ka kɛlɛbolo tiɲɛ, Sich, min kɛra sababu ye ka Ukrainekaw ka jɔnya kɛ jama ye ani Russification politiki – Ukraine kan ni laadalakow tiɲɛni ofisiyali Irisi fɛ. O politiki suguw misali minnu bɛ mɔgɔ kabakoya kosɛbɛ, olu ye Ems ka sariya ye (Эмский указ) ani minisiri Pyotr Valuev ka sariya (Валуевский циркуляр), min ye Ukrainekaw bali ka baara kɛ n’u fasokan ye[7][8].

Valuev ka sariya min bɔra san 1863: Ukrayinakan tun tɛ yen, a tɛ yen wa a tɛ se ka kɛ, wa mɔgɔ o mɔgɔ ma sɔn nin kuma in ma, o ye Irisi jugu ye

1914 Mansamara Nicholas II ye dankari kɛ Ukraine sɛbɛnnikɛla ŋana Taras Shevchenko bangeli san 100nan seli la Risi Mansamara kɔnɔ [9] Russifikasiyɔn (Русификация) politiki ma jira Irisikan doncogo dɔrɔn na, nka a ma jira fana ko jamana minɛlenw ka danbe ma jate pewu, minnu tun bɛ ni siyafaga taamasiyɛnw ye.

San 1917 daminɛ na, Feburuyekalo ka yɛrɛmahɔrɔnya min ɲɛmɔgɔya tun bɛ Alexander Kerensky bolo, o ye masakɛ fanga tiɲɛ ani ka Irisi kɛ jamana ye, ka sababu di jamana caman ma minnu tun degunna fɔlɔ ka kɛlɛ kɛ u ka hɔrɔnya kama[10] [11].

A kɛlen kɔ ka fanga sɔrɔ san 1917 laban na, Lenin ye jamanadenw cɛ kɛlɛ laseli kɛ Risi jamana kɔrɔ la, min kɛra san 1917–1921 kɛlɛ dɔ ye Ukrayina jamanadenw ka jamana ni Soviyetiki Irisi cɛ, o kɛra sababu ye ka Ukraine tila Pologne ni Irisi cɛ (kabini san 1922, Soviyetiki jamana)[12].

San 1932-1933, Soviyetiki gofɛrɛnaman min tun bɛ Joseph Stalin ka ɲɛmɔgɔya kɔrɔ, o ye Holodomor (kɔngɔ dilannen) kɛ, jamana caman ye min jate diɲɛ kɔnɔ ko Ukraine jamanadenw fagali ye, wa a ye mɔgɔ miliyɔn 10 fag[13]

Karti min bɛ Gulag ka kasobonw jira minnu dabɔra Joseph Stalin ka fanga kɔnɔna na

San 1937, NKVD (a tɔgɔ jiginna kɔfɛ Soviyetiki jamana kɔnɔkow minisiriso) ye Ukrayina hakilitigiw, laadala mɔgɔba ani dɔnnikɛlaw fanba faga marifa la ani k’u suw su gundo la Bykivnyansky kungo kɔnɔ, kabakomayɔrɔ dɔ jɔra yɔrɔ min na Soviyetiki jamana binna kɔfɛ[14][15].

San 1960–1980w la, Soviyetiki gɔfɛrɛnaman ye dankarili kɛ sɔsɔlikɛlaw kama, k’u bila kasobonw kɔnɔ k’u bila hakiliɲagami dɔgɔtɔrɔso la, sɔsɔlikɛla min tɔgɔ bɔra kosɛbɛ ka bɔ Ukraine o tun ye Vasyl Stus ye. San 1985-1991, Soviyetiki jamana binna, ani san 1991 Awirilikalo tile 24, Ukraine y’a ka yɛrɛmahɔrɔnya jira[16] [17] [18].

Vladimir Putin Nàna fanga la a siɲɛ sabanan kɔ 2012 sàn, Irisila ye kὲlɛba Daminɛ kuma hɔrɔnya kan, min kofɔlenba dɔ tùn ye cɛden dɔ ye min Bɔra Ufa min Cina denmisɛnninw ka kasobon dɔ la k'a sababu Kɛ a ye laɲini Kɛ ka Krεmlin Tiɲɛ ɔridinatɛri tulon dɔ la.O tɛmɛnen 'kɔ, a kɛlen kɔ ka fanga Sɔrɔ dɔɔnin, Putin y'a da Minɛ k'a ka sɔrɔdasiw dalajɛ Ukraine kɔrɔnyanfan maraw kɛrɛfɛ, ka kunnafoniko kanpaɲiba dɔ Dabɔ jamana in kama. Walasa ka fanga sabati, o waati Ukraine jamanatigi Viktor Yanukovych y’a ɲini Putin fɛ a ka sɔrɔdasiw ci ka bin Ukraine jamana kan san 2013, o kɛra sababu ye ka mɔgɔw ka ɲɔgɔn sɔsɔ minnu bɛ wele ko Euromaidan[19] [20][21][22].

Feburuyekalo tle 20, san 2014, k’a sɔrɔ Yanukovych tun bɛ Kiev, Irisi ye Crimea gun minɛni daminɛ Ukraine saheliyanfan na, o kɔfɛ a ye lakana di Yanukovych ma, min bolila ka bɔ jamana kɔnɔ. Awirilikalo tle 12, san 2014, Irisi ye binkanni daminɛ Ukraine kɔrɔnyanfan fɛ tuma min na sɔrɔdasi minnu ɲɛmɔgɔya tun bɛ Risi jamana lakanani baarada ɲɛmaa Igor Girkin bolo, olu ye bɔnbu da Minɛ Sloviansk dugu kan. O dugujɛ, awirilikalo tile 13, san 2014, Ukraine ye terrorisme (jatigɛwale) kɛlɛli daminɛ Irisi ka binkanni kama[23] [24] [25] [26].

Donetsk aeroport tiɲɛna Risi ani Risi dɛmɛbagaw fɛ san 2014

Fɔ ka na se san 2022 ma, Irisila, “Donetsk jamanadenw ka jamana” sababu fɛ, min ka faama fɔlɔ tun ye Moskow politikikɛla Alexander Borodai ye, ye kɛlɛ dogolen kɛ Ukraine kɛlɛli la, min kɛra kɛlɛ dafalen ye. San 2022, kɛlɛ kɛlɛli ɲɛjirali caman kɛra Irisi jamana bɛɛ kɔnɔ, lakanabagaw ye minnu damatɛmɛ.[27].[28]

Ukraine jamana na, Irisi bɛ ka kɛlɛjuguba kɛ, i n’a fɔ ka sow tiɲɛ, ka dugubaw tiɲɛ pewu i n’a fɔ Mariupol, ka siwiliw tɔɔrɔ u ka Ukraine dɛmɛni jɔyɔrɔ kosɔn, ani ka denmisɛnw minɛ.Juguya min ka jugu kosɛbɛ siwiliw ma Ukraine jamana na, o ye marifaci ye Bucha dugu kɔnɔ, min kɛra san 2022 marisikalo la, ɲininikɛla dɔw y’o suma ni Katyn fagali ye san 1940[29] [30] [31].

Jamana minɛlenw na, Risikaw ye Ukrayinakan sɛbɛnw tiɲɛni jamaba daminɛ ka bɔ dɔnniya baaradaw la, misew la, ani gafemarayɔrɔw la minnu ma bɛn Risi propagande sariyaw ma, ani ka "filtration" kanpaɲiw sigi senkan, siwiliw, hali funankɛninw, tun bɛ kaso la ani ka tɔɔrɔ sɔrɔ ka da a kan u ye tatuw kɛ ni Ukrayina taamasiyɛnw ye. barokun min bɔra Irisi filozofi ani politiki dɔnnikɛla Timofey Sergeytsev fɛ, n’o tɔgɔ ye ko “Irisi ka kan ka mun kɛ ni Ukraine ye?” (Modèle:Lang-ru)Ameriki tarikusɛbɛnbaga Timothy Snyder y’a wele ko “Irisi jamana ka kalan gafe min bɛ kuma mɔgɔfaga kan.[32] [33]

Wikimedia Commons propose des documents multimédia sur Risila.

sɔrɔyɔrɔw ni sɛbɛnw

[yɛlɛma | modifier le wikicode]
  1. Прибалтийско-финские народы России / Отв. ред. Е.И. Клементьев, Н.В. Шлыгина. — М.,: Наука, 2003. — С. 361. — 671 с.
  2. Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV—XVII вв. — М.; Минск : АСТ; Харвест, 2006. — 800
  3. Русско-литовские и русско-польские войны // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907
  4. Кром М. М. Стародубская война (1534—1537). Из истории русско-литовских отношений. — М.: Рубежи XXI, 2008.
  5. Записки о Московіи XVI вѣка сэра Джерома Горсея. Переводъ съ англійскаго Н. А. Бѣлозерской. Съ предисловіемъ и примечаніями Н. И. Костомарова.— С.-Петербургъ: Изданіе А. С. Суворина, 1909. — 159 с.
  6. XIVЯК МОСКВА ЗНИЩИЛА ВОЛЮ ДРУКУ КИЄВО-ПЕЧЕРСЬКОЇ ЛАВРИ
  7. Об отмене стеснений малорусского печатного слова
  8. ВАЛУЄВСЬКИЙ ЦИРКУЛЯР
  9. Ювілей Т.Г. Шевченка і студентські заворушення в Києві 100 років тому
  10. Корніеєнко Агніешка Розстріляне відродження / Rozstrzeelane odrodzenie, Краків-Перемишль 2010 (пол.), 272 с.
  11. Від українізації до русифікації. Інформаційний бюлетень ЗП УГВР. — Ч. 2. — Нью-Йорк, 1970.
  12. Репресовані кінематографісти. Актуальна пам'ять: Статті й документи /Кінематографічні студії. Випуск п'ятий. — К.: «Кіно-Театр»; «АРТ КНИГА», 2017. — 176 с.
  13. Історія української літератури XX століття: у 2 кн.: 1910—1930-ті роки: Навч. посібник/ за ред. В. Г. Дончика. — Кн. 1. — К.: Либідь, 1993. — С. 21.
  14. Українська література XX століття: навч.-метод. посіб. для студентів 2-го курсу, які навчаються за спец. 035 — Філологія (заоч. форма) / Нар. укр. акад., каф. українознавства; упоряд. О. В. Слюніна. — Харків: Вид-во НУА, 2018. — 128 с.
  15. Григорцевич С. С. Из истории политической каторги и ссылки на Сахалине. // Труды Центрального государственного архива РСФСР Дальнего Востока. — Томск: Томское книжное издательство, 1960. — Т. 1. — С. 197.
  16. Каганов Ю. О. Опозиційний виклик: Україна і Центрально-Східна Європа 1980-х — 1991 рр. — Запоріжжя, 2009.
  17. Каганов Ю. О. Опозиційний виклик: Україна і Центрально-Східна Європа 1980-х — 1991 рр. — Запоріжжя, 2009.Касьянов Г. В. Незгодні: українська інтелігенція в русі опору 1960- 80-х років. — К., 1995
  18. Русначенко А. М. Національно-визвольний рух в Україні середина 1950-х — початок 1990-х років. — К., 1998.
  19. Террористы привязали мужчину с украинским флагом к столбу в Зугрэсе
  20. Попавший в плен боец АТО рассказал об издевательствах толпы у "столба позора"
  21. НЕZЛАМНІ: Ірина Довгань - історія донеччанки, катованої окупантами за допомогу українським бійцям 
  22. Патріотка Ірина Довгань, яку катували терористи, розповіла, чому не вважає себе героїнею
  23. Laruelle M. Accusing Russia of fascism (англ.) // Russia in Global Affairs. — 2020. — Iss. 18, no. 4. — P. 100—123.
  24. Garaev D. The Methodology of the ‘Russian World’and ‘Russian Islam:’New Ideologies of the Post-Socialist Context (англ.) // The Soviet and Post-Soviet Review. — 2021. — Iss. 48, no. 3. — P. 367—390.
  25. Лариса Дмитрівна Якубова. Рашизм: звір з безодні. — Akademperiodyka, 2023. — 315 с. 
  26. Tsygankov, Daniel Beruf, Verbannung, Schicksal: Iwan Iljin und Deutschland // Archiv fuer Rechts- und Sozialphilosophie. — Bielefeld, 2001. — Vol. 87. — 1. Quartal. — Heft 1. — S. 44—60.
  27. Москалёв Алексей Владимирович
  28. Пошкоджена будівля медзакладу, є загиблі: РФ завдала повторного удару по Києву
  29. 'You can't imagine the conditions' - Accounts emerge of Russian detention camps
  30. Mariupol Women Report Russians Taking Ukrainians To 'Filtration Camps'
  31. Ukrainians who fled to Georgia reveal details of Russia’s ‘filtration camps’
  32. Russia's genocide handbook
  33. Это настоящий концлагерь: 21 фильтрационный лагерь создали оккупанты на Донетчине