Elhaj Umar Tal

Wikipedia, ɔnsikopedi hɔrɔn ka nyɛ

El-Hadj Umar ibn Sa’id Tal, (san 1797 – 1864) tun ye Tlebi Afrika marakɛla, Silameya mɔgɔkalannen ani Tukulor mansa ye min ye mansamara sintin o tun bɛ kafolikɛ bii Gine fan caman na, Senegal, ani Mali. Jona, a ye kawantili daminɛ ani sɛbɛnni ka kɛnyɛ ni sigi tɲɔniw ani Cɛla-Atlantik jon jago.


ɲanamaya kunfɔlɔ

Umar bin-Said bangera Halwar kɔnɔ, Futa Tooro (bii Senegal). Umar Tal donna madrassa la a demisenma kasɔrɔ k’i kunshin Hiji ma san 1820. San caman kalan kɔfe, Umar Tal seginna san 1826 n’aka tɔgɔ kura “El Haj” ka kɛ Tijaniyaw ka kalifa ye Farafinna. A sigira Sokoto, minkɔnɔ a ye muso caman ta, o do lakelen tun ye Fula Sultan Muhamad Bello denmuso ye. San 1836, El Haj Umar Tal tamara ka taa Futa Jalɔn o kɔfɛ Dingiraye (bii Gine) yen a y’aka jihadi labenw damine.


San 1848, Elhaj Umar ka Fila kɛlɛbolo labenne ni Tubabu marifaw ye, ye kɛlɛ bin Madenka dafɛ dugu caman kan k’u minɛ. Umar Tal sɔrɔla k’i kun da Kayi kan Mali la, ka dugu caman wɛrɛ minɛ ani tata Kayi dugu dafɛ min ye bii sangawili yala ɲɛshinyɔrɔ dɔ ye.


Aprilkalo, san 1857, Umar Tal ye kɛlɛ bin Khaso mansamara kan ka dagasigi Franse marakelaw ka kɛlɛbolo kan Medin. Daga in ciɲena Juye tle 18 tumanin Luis Federb, min tun ye Senegal ka Franse Jamanatigi ye nalen ni dɛmɛn kɛlɛbolo ye.


Bamananw Kɛlɛli

Dɛsɛlen ka Fransew bin, Elhaj Umar Tal ye binkaniw dabɔ Kaarta ani Segu Bamanan mansamara kan. Kaarta faaba Saheli ɲɔrɔn bira jona Umar Tal bolo an’aka mujahidinuw, Segu daara o kan Marsi tle 10, san 1861.


Tumamin Umar Tal ka kɛlɛw tun ɲɛshinen Bamanan josonaw ani Franse Kreciyenw ma, sisan a y’i ɲɛshin Silame dugu fitiniw ma. A denkɛ Ahmadu Tal sigilen Almamiya la Segu, Umar Tal tamara Joliba babolo fɛ k’i kunda Masina ani Hamdalayi kan. Yen, mɔgɔ 70000 sara kɛlɛ saaba senfɛ kakɔn Hamdalayi ka bi ani ka dagakolonci Marsi 16, 1862.


Sisan Cema Joliba dafalen b’aka mara kɔnɔ, Umar Tal ye kɛlɛ ta ka Tumutu sɛgɛrɛ, nka Burdamew, Suraghaw ani Filaw ka kɛlɛbolow faralen ɲwankan y’a gen ka segin. O tuma muruti dabɔra Hamdalayi Balɔbɔ ka ɲɛmɔgɔya kɔnɔ min ye Masina mansa Amadu Amadu balima ye, min fagara Umar Tal bolo. San 1864, Filaw ni Kuntaw ka kɛlɛbolo faralen ɲwankan Balɔbɔ b’u kuna, ye Umar Tal n’aka kɛlɛbolo gen fo Bajangara yenmin Umar Tal sara aka marifamugu lasagolen pɛrɛnni senfɛ, Februye tle 12. A mɔden Tijani Tal blara a nɔ la, watimin a denkɛ Amadu Seku ye fen bɛɛ kɛ ka Segu to aka mara kɔnɔ. Labanna, Fransew ye Segu mina san 1890.


Elhaj Umar Tal tolen kabako-mɔgɔ ye Senegal, Mali ani Gine, ali n’aka kɔfɛnw bɔlen ɲwan ma jamana ninu kɔnɔ. Tumamin Senegalikaw bolo, a tun ye Franse-kunben cefarin ye, Mali ka tayɔrɔ bɛ jengɛ k’a mankutu innafo binganina min ye sira laben Fransew ye ni Tlebi Afrika fanga laghafoli ye. Umar Tal tɔgɔ kɔrɔtalen Marys Kondé ka Segu tariku lakali kɔnɔ.


Mansaya Bruju

Kɔnkɛra ni Mɔgɔsi

Tukulor Mansamara ka Kalifa San 1850 – 1864

Nɔblara ni Tijani Tal