Mali

Wikipedia, ɔnsikopedi hɔrɔn ka nyɛ

Mali ka Fasojamana

Faso motto Jama kelen, kuntilenna kelen, dannaya kelen
Faaba Bamakɔ
Bárakan Bamanankan
Area 1 240 000 km²
Dugudew hakɛ 19 553 397 ab. (2020)

Mali, madɔnnen Mali ka Fasojamana ye dugudasɔgɔlen manto ye Tlebi Farafina . Mali ye jamana ba woloflanan ye Farafina kɔnɔ, a bɛ danbɔ ni Aljeri ye saheli fɛ, Nijer kɔrɔn fɛ, Burkina Faso ani Cote d'Ivoire worodugu fɛ, Gine worodugu-tlebi, ani Senegal ni Moritani tlebi fɛ. Mali kuluw bɛɛ lajamjan ye Hɔnbori Tondo min janya bɛ se bamɛtrɛ/kilomɛtrɛ(1155bm). K'a to France ka mara kɔnɔ, a tun bɛ wele Franse Sudan a tɔgɔ narakɛ Mali, yɛrɛta kɔ kabɔ tubabu bolo (san 1960). Mali faaba ye Bamakɔ. Maliden caya jatelen mɔgɔ (18.690.000 ) kase Juyekalo san 2017. (Tayɔrɔ CIA The World Factbook Mali).

Lakafolen mara shegin na, Mali ka saheli dan taalen Sahara cɛma, tumamin jamanaden fanba sigilen dugu woroduguyafan, ba fla cɛla, Joliba ani ramata jakite. Jamana sɔrɔko jɔlan koloma ye sɛnɛ, beganmara(Baganmara ani mɔni. Mali dugujukɔrɔ nafolo ye sanu, uranium, kɔgɔ o na ɲwannaw. Mali jatelen mantow lafanta dɔ ye dunia kɔnɔ·

Mali kɔnɔ duguw ba

Tariku[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Mali ka nafa yoro sira ba don nɛ dɔ ni a ko tɛmɛnenw dɛw. Ni o yɛ masabowda

  • Gana massaya (Empire du Gana)
  • Mali Mansamara (Mali Empire)
  • Songai Mansamara (Songhoi Empire)
  • Bamanan ka massaya Sɛgou,Kaarta,a ni Macina ka massaya (royaume bambara de Ségou kaarta et l'empire peul du Macina).

Tubabu ka nani san 1880 Mali dona u ka maara kɔnɔ ni u ba fɔ am ko(colonie française) ni u ba wɛlɛ o kuma la Soudan français. Avril kalo kilɛ mani la San 1959 sɛnɛgal ni Soudan français bɛ na jɛ ka fanga dɔ sigi nu bi no tɔgɔda ko Fédération du Mali ni o bɛ kɛ sababu yɛ ka hɛrɛta di senegal ma juin kalo mugan la san 1960. Kalo fila o kofɛ senegal bɛ bɔra Fédération du Mali.Septrembre kalo mugan mni fila san 1960 Mali ye a ka yɛrɛta soro ni neimɔgɔ modibo keita ye.ni janfa(coup d'État)ni o kɛ baga bɛ a yɛrɛ ca kɛlɛkeden ye,ni olu ka niɛmɔgɔ tɔgɔ generales moussa traoré,ni o be na naw ka fangan *jakuya ye (dictature).Gɛnɛralɛ amadou toumni toure bɛ na moussa na ka fanga mɔgɔ minɛ, ka san kɛlɛ fanga la ka sɔrɔ ka fanga kɛ bɛjɛfanga niogadan mi nana bɔ o la o fanganiɛgɔda san 1992 fama mi nana bɔ o la tɔgɔ 'Alpha Oumar Konaré. Alpha Oumar Konaré nana san 1992 ka san duru kɛ o kɔfɛ ka san duru wɛrɛ kɛ ka sɔrɔ ka bila san 2002 o kɔfɛ Gɛnɛralɛ amadou toumni toure nana fanga kura kɛ san 2002 ka ta bila san 2007 ni mandat cura daminɛ san 2007 en bɛo mandant dɛ cɔnɔ a li bi

Dugukolodon[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Mali ja

Mali jamana boɲa ye 1.231.238 Bm2 (bamɛtri kɛnɛ) a ka bon nin a lamunu jamanaw ye n'a bɔra Nijer ani Aljeri la. Mali sigilen Tlebi Afrika cɛma.Wa baw fila dɛ bɛ a tigɛ senegal baw a ni niger baw.olu bɛ bu suw ta guinee futa dialon kɔnɔ Mali dugu mu mabɔ lɛ do bamakɔ la fadɔ fɛ mɔgɔ bikɔnɔtɔ(90)yé kilɛmêtrɛ carrɛ fila kɔnɔ,Wa i bɛ sɛ ka dū duru yɛ kilɛmêtrɛ carrɛ fila kɔnɔ sahara kènèka.Dafara bɛ Mali ni dugu mu tè yɛ Mauritanie, l'Algérie, ni Niger, ni Burkina Faso la Côte d'Ivoire,ni la Guinée a ni Sénégal. Ni Bamakɔ bɔrayɛ Mali dugu baw tɔ ye Kayes, Segu, Mɔti, Sikaso, Kulikoro, Kidal, Gao, Tumutu.

Dugu kilatogo[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Mali kila lɛ dɔ̀ ni faaba cɛki dɛyɛ a ni Bamokɔ.Ni u tɔgɔ yɛ faaba sa ba bɛ kɛnɛka Gao, Kidal, Tombouctou o lu yɛ Mali sigi yɔrɔma saba dɛ yɛ, Mali woroduguyanfan kila nɛ dɔ Kayes, Koulikoro, Mopti, Ségou ni Sikasso tɛ̀ a ni Bamakɔ. Décentralisation yɛ fin nafama ba dɛ yɛ,barsa a niɛci nɛ bɛ ka faso baara fanba bɛ kɛ dugu dɛn kɛrɛfɛ. Mali kɔnɔ commune kɛmɛ wolofila (703 commune) ni saba dɛ bɛ ni o fanba bɛ kɛra san 1996 là

Nafasɔrɔsira[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Mali kory yɛlɛmalɛ yɔrɔ
Mali bagan fɛrɛ yɔrɔ

Mali yɛ dugu mi bɛ tanɛ sira kan,ni 65% yɛ bɛ yɛ kungokolon ye. A diago fanba bɛ kɛ badayanfa fɛ niger ba kan. Ni yɛ mali kila a 10%ye bagangena yɛ 90% yɛ sɛnɛkɛla ni momikɛla.Wa a ka dugu dɛn kila fanba bɛ tuga fɛ wa nafa ba dɛ bɛ Mali kɔnɔ.Mali dugu siri lɛ ba dɛ dɔ kɔfɛ dɛmɛ là, wa a fanga ka fɛgɛ kojugu dunia kɔnɔ fɛrɛ ba là(a bɛ cɔti mi fɛrɛ wari fanga ka dɔkɔ nga Mali bɛ o dɛ exportɛ ka tɛmɛ a ka sɛnɛkɛ fin bɛ kan).San 1997 gouvernement yɛ diɛkulu dɔ sigi sɛ kan ko FMI ka mɔgɔ mi nu ka bara bɛ nɛ do dɛmɛ là. Nga Mali gouvernement da lɛ dɔ a la ko mali bɛ na kɛ sanu fɛrɛ la ba dɛ yɛ farafina kɔnɔ, an bɛ yɔrɔ mi na bi a yɛ farafina kɔnɔ dugu filana dɛ yɛ mi ka sanu fɛrɛ bɔ ni ka fɛrɛ li ka tia, A bɛ sanu coton a ni bakan fɛrɛ dɛ ka tia kɔ kan.a fin yɛlɛma bali fɛrɛ ta dugu kɔnɔla la tɛ tɛmɛ 380 dollars san 2005 là (World Development Indicators (WDI) database diatɛ bɔ lɛ fɛ ). Mali bɛ an ka farafina banque ba diɛkulu ba y kɔnɔ ni u ba fɔ a ma ko Union économique et monétaire ouest-africaine (UEMOA). Americain ka diɛkulu dɔ nu bafɔ a ma ko CIA World Factbook yɛ a yira ko dugu ka taniɛ fanba bɛ kan ka niɛnini dugu misinnu, ko sɛkɛla munu ka bara niɛcinɛ nɛ do coton ma kɔ coton da digina san 2005. Si san an ka sɛkɛla u bɛ sɛnɛkɛ nafa dɔkɔyara. La fɛrɛ fin sonko dɔyara fo u ka juru nana tiaya fo dugu ko mi niecine do cory ko ma ni o tɔgɔ CMDT (Compagnie malienne du développement des textiles)ku bɛ cory kilo san mugan ni wɔrɔ(160)f-cfa dɔ ku bɛ o cory kɛlɛ fɛre mugan ni kɔnɔtɔ (190)f-cfa wa u ku bɛ ka u sɛnɛkɛla u dɛmɛ,Americain kun bɛ ka u cory sugu faga,wa Mali kun dɛsɛ lɛ dɔ ka yɛrɛbɔ a ku bɛ ka sira nimi a sɛ a si ma niɛsɔrɔ.Ka fara cory kan, Mali bɛ mangoro tone ba kɛmɛ fila (200 000 tonnes) dɛ sɛnɛ ni tone ba saba dɔrɔ dɛ bɛ fɛrɛ dugu kɔ kan (3 000 tonnes).A yɛ ni niɔgɔ ka dɔkɔ farafina dugu mu bɛ bagan fɛrɛ kɔ kan

  • Bagan misɛnia là a bɛ millions wolovila ni wa kɛmɛ sieki dɛ fɛrɛ san kɔnɔ.
  • Bagan kumaba là millions mugan ni fila dɛ fɛrɛ san kɔnɔ.
  • Sanu bɛ Mali la fa ni dɛ diɔyɔrɔ filana dɛ farifina diɔrɔ ka ni cory ni mangoro yɛ u ka fin fɛrɛ ta yɛ Mali kɔnɔ.

Tanie sira[yɛlɛma | modifier le wikicode]

taniɛ san mugan ni duru[1][yɛlɛma | modifier le wikicode]

Année 1975 1980 1985 1990 1995 2000
IDH 0,252 0,279 0,292 0,312 0,346 0,386

An ka diamana niɛnɔgɔ yɛ a yira ko fosa dew ka bugu san 2006, yɛ yira ka fɔ ko dugu dɛw diamana sikida tiɛni dugu kɔnɔ o kɔson diamana yɛ sira dɔ ta ni yɛ dugu dew ka lafia sɔrɔ ni koii na.A yɛ a nini jamana dew fɛ u ka ji ko matarafa, u ka kuko matarafa, ni baga, ni an ka kungokolonba kɛlɛ.Mali niɛnɔgɔ yɛ a nini a ka dugu dew fɛ u ka diɛ ka taniɛ nienini siria bolo dɔ kan.

Hakɛ[yɛlɛma | modifier le wikicode]

taniɛ 1961 san 2003 (hakɛ FAO, 2005). mɔgɔ ba hakɛ.

Mali bɛ ma hakɛ million tan ni fila ni ma baw kɛmɛ saba dɛ la ni muso ni dɛw yɛ o 50.5%.Diakoin bɛ mali u la yɛ sira fin barsa u bɛ diamana den (13.3% la san 2006).6

Mɔgɔ hakɛ mi bɛ san kɔnɔ ka tia dɛmɛcɛniyanfan munu tɛ san kɛlɛn bɔ

Dambɛ[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Mali sɛra k'a ka dambe mara an'a ko kɛcogo kabini lawalɛ.Ala ni an ka jeliw sababu (griots) munu yu kabara kɛ fo kan an ka lada lakilɛ, en jeli kɔrɔba mi ku bɛ san 1994 fo 2003. An ka sɛbɛnikɛla ba u la an bɛ sɛ ka Amadou Hampâté Bâ fɔ. Wa an dia bɔla u la an sɛ kaParmi dunai kɔnɔ bɛ sɛ ka Cheick Oumar Sissoko et Souleymane Cissé. An ka dɔkilibala munu, ku bɛ fɔli kɛ ni kora yɛ bɛ ka dɔ fara an ka dɔnia kan barsa a bɛ o lu ka fɔlisɛ dɛ kan alibi.O fɔli kɛ dɔ mɔdew ni u dew ni olu yɛ u kilɛ ina fɔ Ali Farka Touré, Boubacar Traoré ni Toumani Diabaté ni Salif Keïta

Ɲɛnajɛ dɔ ( yɛlɛma kɛra Aly Badara DIANCOUMBA fɛ)

niɛnadiɛ munu la bara ta tɛ kɛ
kilɛ tɔgɔ nansara kan la tɔgɔ mi bɛ a ma Remarques
1er_janvier san kilɛ hakɛ
20 janvier an ka marifa tigi ka niɛnadiɛ do
26 mars mɔgɔ sara an ka jamana ka lafiya kama Moussa Traoré fanga bani
1er_mai barakɛla ka niɛnadiɛ
25 mai farfina ka ɲɛnajɛ Organisation de l'unité africaine ɲɛnajɛ do
22 septembre yɛrɛta do ɲɛnajɛ yɛrɛta Francesan1960fɛ
25 décembre Noël Jésus-Christ bankɛ do

Do dɔ fɛnɛ bara tɛ kɛ munu la ni o yɛ : sɛlifitini (fin du Ramadan), sɛliba (commémoration du sacrifice d'Abraham), Maouloud (naissance du prophète), Tamkharit (nouvel an musulman)

Kanw[yɛlɛma | modifier le wikicode]

kidal donda tamashiɲɛ

Ala ni nansara colonisation o sababu an ka baara bɛɛ be kɛ ni nansara kan ye. nga dugu denw bɛɛ bɛ Bamanan kan de fɔ nga kanw wɛrɛ be n'o ye Filakan (peul), sénoufo, Marakakan (soninké), surakakan (tamasheq),Korobɔrɔkan songhaï, Dɔkɔnɔkan (dogon), khassonké a ni a tɔ bɛ), kan nunu bɛɛ bɛ sɛbɛn ni latin sɛbɛnin ni de ye, nga u dɔ be sɛbɛn nin (N'Ko) sɛbɛnnin ye, o min dilanin bɛ kan fɔnɛtigima kammaseremaw sɛbɛn kama, i n'afɔ (Madenkan) a bɛ fo min ma Manden jamanɛw kɔduguyanfan fɛ ko (Bamanankan) a n'a woroduguyanfan fɛ ko (Maninkakan), a n'a tilebɔyanfan fɛ ko (Jurakan), a n'a tilebeyanfan fɛ ko (Mandingokan), tɔgɔ 4 nunu le bɛ a fo u ka kuma daminɛ la ko ( N'ko .. , n'go..) ka ban k'a ka kuma daminɛ sa.

DINE[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Mali kono, Silamen ye jamanaden den 90%, Kretienw ye 5%, a to 5% yeBolibatolaw ye, a ka gɛlɛ i ka misiri yɛ dugu misɛnin nà nga fɔlɔla laba bɛ lakilɛ alibi i na fɔ boliso. Kita bɛ yɛ Mali Kretien Katolik ka alladɛly yɔrɔ dɔ yɛ a bɛ Kayes region ni u kɛlɛ do ka u kaw Notre Dame.

Siya[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Mali dugu dɛw u kila lɛ do ni sia tiama dɛ yɛ:keneka (nord)Maures,ni Kountas,ni souraka u bɛ, o lu yɛ dugu dew 10 % u ka bara ladala, bɛ gomme arabique dɛ diago a ni bagan mara o lu nafa sɔrɔ sira bɛ yɛ o dɛ. Mali woroduguyanfan fɛ Bambanan (28%)u lu ka tia na sia bɛ,kɛrɛ kana Bamakɔ yanfan fɛ Manikaw nu u sɔmɔkɔ Sonekew u bɛ na a ni Fulaw ni Senufow, ni Bwa, Bozow, ni Dogɔnɔw ani Songoi.

i ka ta ni kan ka ladiɛ[yɛlɛma | modifier le wikicode]

Wikimedia Commons propose des documents multimédia sur Mali.

Modèle:CommonsCat Modèle:Wikinews


Modèle:ODP

  1. https://web.archive.org/web/20031117162959/http://http/https://web.archive.org/web/20031117162959/http://www.undp.org/hdr2002/hdi.pdf



Afrika
Afiriki kenyɛkafɛla
Alizeri · Libi · Marɔku · Moritani · Misra · Sudan · Tunizi Afiriki tilebiyanfan
BenɛnBurukina FasoKɔnɔwariCabo VerdeGanbiGanaLagineGine BisawoLiberiyaMaliMoritaniNizɛriNizeriyaSenegaliSiyera LewɔniTogo
Afiriki cɛma
AngolaCɛma Afrika FasojamanaEkuatore GineaGabɔnKameruniKongoKongo ka Bɛjɛfanga FasojamanaSao Tome eta PrincipeCad Afiriki kɔrɔnfɛla
BurundiJibutiEritereEtiopiaKeniyaKomore gunMadagaskarMalawiIlimorisiMozambikeRwandaSeshelSomaliTanzaniaWorodugu SudanUgandaZanbiZinbawe
Afiriki afiriki wòroduguyanfan
BɔtisiwanaEswatiniLesotoNamibiaWorodugu Afrika Territoires
et dépendances
Bonba Britania: Sainte-Hélène, Ascension et Tristan da CunhaEsipaɲi: Îles CanariesMelillaCeutaFrance: MayotteLa RéunionPɔritigali: Madère