Liberia

Wikipedia, ɔnsikopedi hɔrɔn ka nyɛ
Republic of Liberia
Liberia ka Fasojamana
Faso motto: The love of liberty brought us here

Liberia madɔnnen Liberia ka Fasojamana, ye jamana ye Afrika ka tlebi dankan na, a bɛ danbɔ ni Sera Leon, Gine, Kote D’Ivoire ani Atlantik Kɔgɔji. Liberia ye tudugu ye min fiɲɛ (taksu) ka kalan, sanji bɛna kawula wati ani harmatan fiɲɛ jalan tlema fɛ. Liberia kɔgɔjibolo ye jiritu ye, tumamin dugu gerekanna ye jiritu warowarolen ye, min dayelen fuga kan ani bin jalanw. Kabii san 1989, Liberia kɛra wilikajɔ dugu ye min sereyara duguden kɛlɛ fla la. Liberia Duguden Kɛlɛ Fɔlɔ (1989 – 1996) ani Liberia Duguden Kɛlɛ Flanan (1999-2003) ye mɔgɔ bakɛmɛ caman b’u sigiyɔrɔ ka jamana sɔrɔ dafiri. Liberia tɔgɔ bɛ kɔrɔyalikɛ “hɔrɔnya” tumamin farafin kanhɔrɔnyalenw ani jɔnw siginna ka na Liberia san 1822, ka jamana in sigi san 1847 ni Keleyalen Duguw (US) ka Fanga ka dɛmɛ ye, kasɔrɔ ka kabila kura sintin min bɛ wele Ameriko-Liberiakaw. Nin kabila kura in nali ye gɛrɛntɛ jubɔ u ni kabila ba taniwɔrɔ tɔw cɛ.


Antropolojy ɲiniw y’a jira ko Liberia yɔrɔ sigili wati surun ye 12an kɛmɛda, adɔla ka kɔn o ɲɛ. Manden kanfɔlaw sigira kataa tlebifɛ, min ye kabila fitini caman jagoya k’u sigi kɔrɔnfɛ ka digi Atlantik Kwaji kan. Deyiw, Basaw, Kruw, Golaw ani Gisiw jatelen nabaa fɔlɔw fɛ. Nin tamaasegin farala Tlebi Sudan Mali Mansamara bini na san 1375 ani kɔfɛ san 1591 ni Songai Mansamara wilili. Ka fara, gerekanyɔrɔ sɛgɛnna cencentaama bolo, o ye sigibaaw jagoya ka yɛlɛma Pepper Coast babolo ɲiginen na. Nin sigibaa kuraw naara ni uka ɲɛdɔnw ye inafɔ kɔri parata, gesedan, nɛgɛbaara, malo ni ɲɔ sɛnɛ, ani sigi ni marataabolo cakɛdaw kabɔ Mali ani Songai Mansamara la.


Manew ka yɔrɔ in minali ma mɛn, Vai kabila mɔgɔw fana naara u sigi Grand Cape Mount yɔrɔ la. Vai kabila tun ye Mali Mansamara dɔ ye minu jagoyara ka boli mansamara yurulen kɔ tanninaninan kɛmɛda wati kɔnɔ. U y’a suganti k’u sigi kɔgɔjibolo yɔrɔw la. Kru kabila y’u banamini Vai ka sigi u sigiyɔrɔ la. Manew ani Kruw ka jɛ sera ka Vai ka taama wɛrɛw bali yɔrɔ in na, nka Vai tora Grand Cape Mount yɔrɔ la min ye bii Robertsport dugu ye.


Kɔgɔji dala mɔgɔw ye kurunw dilan ka jago daminɛ ni Tlebi Farafinw ye kataa Kape verdo kabla Sanu Dankan na. Kɔfɛ, Eropa julaw ye karajago sifayaw donɲwanakɛ ni dugudenw ye, tumadɔ u b’uka kuruw siri dankan na. Tumamin Kru ye julaya sigi sen kan ni Eropa ye, uka jago tun sinsinnen daminɛ la jɔntan karajagow kan, nka taalen ɲɛ u y’u sen don ni barika ye Farafin jɔn jago la. Kru surugaw y’u sigiyɔrɔ bila ka taa baara kɛ jiriforow la ani sojobaara sarama la. A dɔw yɛrɛ ye baara kɛ Suez and Panama bajalanw sennin baara la.

Kabila wɛrɛ min dɔnnen yɔrɔ in na bɛ wele Glebo. Glebow genna ka b’u sigiyɔrɔ Manew doni senfɛ, u taara u sigi jidala min ye bii Liberia ye.


Afrika
Afiriki kenyɛkafɛla
Alizeri · Libi · Marɔku · Moritani · Misra · Sudan · Tunizi Afiriki tilebiyanfan
BenɛnBurukina FasoKɔnɔwariCabo VerdeGanbiGanaLagineGine BisawoLiberiyaMaliMoritaniNizɛriNizeriyaSenegaliSiyera LewɔniTogo
Afiriki cɛma
AngolaCɛma Afrika FasojamanaEkuatore GineaGabɔnKameruniKongoKongo ka Bɛjɛfanga FasojamanaSao Tome eta PrincipeCad Afiriki kɔrɔnfɛla
BurundiJibutiEritereEtiopiaKeniyaKomore gunMadagaskarMalawiIlimorisiMozambikeRwandaSeshelSomaliTanzaniaWorodugu SudanUgandaZanbiZinbawe
Afiriki afiriki wòroduguyanfan
BɔtisiwanaEswatiniLesotoNamibiaWorodugu Afrika Territoires
et dépendances
Bonba Britania: Sainte-Hélène, Ascension et Tristan da CunhaEsipaɲi: Îles CanariesMelillaCeutaFrance: MayotteLa RéunionPɔritigali: Madère